Σε μια τηλεοπτική συνέντευξη του Κωνσταντίνου Τσάτσου στον Νίκο Δήμου, πριν από πολλά χρόνια, ο πρώτος διηγούνταν πως, όταν ανέλαβε Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ξεναγήθηκε στο Προεδρικό Μέγαρο από το προσωπικό. Αν θυμάμαι καλά τη διήγησή του, κάποια στιγμή έπεσαν πάνω σε κάποια κειμήλια που σχετίζονταν με τη μοναρχία. «Αυτά, κύριε Πρόεδρε, θα τα κρύψουμε», του είπε κάποιος. «Οχι», απάντησε ο Κ. Τσάτσος, για να διευκρινίσει αμέσως μετά: «Οι λαοί μπορούν να αλλάζουν κυβερνήσεις, ακόμα και πολιτεύματα. Δεν μπορούν όμως να αλλάξουν την Ιστορία τους».
Κι όμως, επί σειράν δεκαετιών, αυτό ακριβώς φαίνεται να προσπάθησαν να κάνουν οι Ελληνες – αρχής γενομένης από τις εκάστοτε μεταπολιτευτικές κυβερνήσεις. Για πολλά χρόνια, το θέμα «μοναρχία στην Ελλάδα» ήταν κάτι σαν ταμπού. Οποιος καταπιανόταν με αυτό χρωματιζόταν αυτομάτως ως «φιλοβασιλικός». Μόλις πρόσφατα άρχισε να γίνεται ευρύτερα αποδεκτό ότι μπορεί κάποιος να ενδιαφέρεται για την ιστορία της μοναρχίας στην Ελλάδα χωρίς απαραίτητα να είναι φιλομοναρχικός. Ισως να αντιλαμβανόμαστε πλέον ότι είναι και αυτή μία ακόμα –σημαντική– πτυχή της πρόσφατης Ιστορίας της χώρας.
Ενας από τους ανθρώπους που καταπιάστηκε συστηματικά, μεθοδικά και σχολαστικά με το χρονικό, τη συνολική ιστορία της μοναρχίας στην Ελλάδα, είναι ο συγγραφέας Κώστας Μ. Σταματόπουλος, με σειρά σχετικών βιβλίων στο ενεργητικό του. Στο πλαίσιο των ερευνών του, τον Οκτώβριο του 2017 στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), ο Κ. Μ. Σταματόπουλος έκανε μια σημαντική ανακάλυψη: εντόπισε το προσωπικό ημερολόγιο της βασίλισσας Φρειδερίκης. Το αρχείο φυλάσσεται στα ΓΑΚ σε σειρά 35 χειρόγραφων τευχών, καλύπτοντας το μέγιστο μέρος της δημόσιας και ένα τμήμα της ιδιωτικής ζωής της βασίλισσας επί μία τριακονταετία (1938-1967). Τώρα, με τη φροντίδα και τη σχολαστική επιμέλεια του Κ. Μ. Σταματόπουλου, κυκλοφορεί αυτές τις μέρες σε τρεις τόμους από τις εκδόσεις Καπόν.
Συχνά κατά τις περιοδείες της η βασίλισσα Φρειδερίκη δεχόταν ως δώρο τοπικές στολές, με αποτέλεσμα να αποκτήσει συν τω χρόνω αξιόλογη συλλογή. Επάνω δεξιά: Η Φρειδερίκη με την πριγκίπισσα Σοφία φωτογραφίζονται με τις απόφοιτες της σχολής νοσοκόμων στη Βούλα. Κάτω δεξιά: Η βασιλική οικογένεια με τον Γάλλο πρόεδρο στρατηγό Ντε Γκωλ.
Χαρακτηριστικό είναι αυτό που γράφει στον πρόλογο ο συγγραφέας, ότι ο «τίτλος “Ημερολόγιο της βασίλισσας Φρειδερίκης” είναι κυριολεκτικός αλλά και παραπλανητικός. Δεν πρόκειται για προσωπική, εξομολογητικού τύπου, αναφορά των πεπραγμένων ημέρα με την ημέρα ή και των σκέψεων της ίδιας της βασίλισσας, αλλά για καθημερινή σχεδόν, λεπτομερή καταγραφή του δημοσίου και εν μέρει του ιδιωτικού βίου της Φρειδερίκης, γραμμένη από την εκάστοτε κυρία των τιμών που είχε υπηρεσία την ημέρα εκείνη. Η καταγραφή αυτή διανθίζεται ενίοτε από σύντομα περιστατικά που μας επιτρέπουν να διεισδύσουμε στην προσωπικότητά της και να την καταλάβουμε καλύτερα, μολονότι το παρουσιαζόμενο στο ημερολόγιο έργο μιλά εύγλωττα για τη βασίλισσα ως άνθρωπο. Ακροάσεις, περιοδείες, συσκέψεις και διοικητικά συμβούλια, επιθεωρήσεις σε ιδρύματα, ορισμένες εξ αυτών αιφνιδιαστικές, ταξίδια επίσημα και ιδιωτικά, περιπέτειες υγείας, επεμβάσεις και εγχειρήσεις, εναλλάσσονται με πράγματα πιο ελαφριά, όπως πρόβες φορεμάτων της περίφημης στη δεκαετία του 1950 Αθηναίας ράφτρας Παπαστεφάνου ή του Αιγυπτιώτη μόδιστρου Jean Dessès, αγορές σε καταστήματα των Αθηνών και του εξωτερικού, ή πάλι ψάρεμα πέστροφας στα ποτάμια της Ηπείρου και κυνήγι στην Αυστρία, στην Κερκίνη και στο Δέλτα του Εβρου... Η εικόνα της Φρειδερίκης που σκιαγραφείται είναι βέβαια όχι η εντελής αποτύπωση μιας προσωπικότητας πολυσχιδούς, δυναμικής και δραστήριας, αλλά οπωσδήποτε είναι η πληρέστερη μέχρι στιγμής, εν αναμονή μιας σοβαρής και άρτιας βιογραφίας. Η ύπαρξη του ημερολογίου διαψεύδει, πάντως, τον παλαιότερο ισχυρισμό μου ότι η βασίλισσα αμελούσε να κρατά αρχείο του έργου της. Ευτυχώς ο ιστορικός ή ο μέλλων βιογράφος της θα έχει πλέον στη διάθεσή του μια καίριας σημασίας πηγή».
«Επροχώρησε πεζή εις τας οικίας των τραυματιών»
Είναι πολλά τα αποσπάσματα στα οποία μπορεί κάποιος να σταθεί, επιλέγοντας από το «Ημερολόγιο». Στις συνειδήσεις των περισσοτέρων, η μορφή της Φρειδερίκης συνδυάζεται με τα χρόνια και τα μέτωπα του εμφυλίου. Ορθώς, διότι τόσο ο Παύλος όσο και η ίδια η Φρειδερίκη επισκέπτονταν συχνά, και μάλιστα υπό αντίξοες (για μονάρχες τουλάχιστον) συνθήκες στρατιωτικούς καταυλισμούς και στρατόπεδα κοντά στη «γραμμή των πρόσω».
Ενδεικτικά, στις 7 Ιανουαρίου του 1948, η Φρειδερίκη επισκέπτεται την Κόνιτσα. Της πομπής προπορεύονται τζιπ και τεθωρακισμένα οχήματα. «Εις την διακλάδωσιν των οδών Κονίτσης και Βασιλικού εγένετο συνάντησις μετά στρατιωτικών τμημάτων τα οποία επρόκειτο να προωθηθούν εις Κόνιτσαν και δι’ αυτών επλαισιώθη η Βασιλική φάλαγξ», διαβάζουμε στο «Ημερολόγιο». Και αμέσως μετά: «Προ της αναχωρήσεως η Βασίλισσα εχαιρέτησε τους παρατεταγμένους άνδρας προς ους μετέδωσεν τον χαιρετισμόν της Α.Μ. του Βασιλέως, ενώ ούτοι εζητωκραύγαζον ενθουσιωδώς. Καθ’ οδόν συνηντήθη η Βασίλισσα μετά πεδινού πυροβολικού το οποίον επεθεώρησεν και εχαιρέτησεν εκ μέρους του Βασιλέως».
Ενθουσιασμός
Μπαίνοντας στην Κόνιτσα, όπου η Φρειδερίκη γίνεται δεκτή με ενθουσιασμό από τους πολίτες, η βασίλισσα «επροχώρησε πεζή διά μέσου του πλήθους, κατευθυνθείσα αμέσως εις τας διαφόρους οικίας όπου εστεγάζοντο οι ηρωικοί τραυματίαι». Περίπου έναν χρόνο αργότερα, στις 16 Φεβρουαρίου του 1949, η Φρειδερίκη, αυτή τη φορά μαζί με τον Παύλο, επισκέπτεται το χιονοσκέπαστο Καρπενήσι. Μάλιστα, το τζιπ οδηγεί ο ίδιος ο Βασιλιάς. Ενα ενδιαφέρον στοιχείο εδώ είναι ότι κατά τη διαδρομή η πομπή θα πέσει πάνω σε σορούς φονευθέντων ανδρών του Δημοκρατικού Στρατού. Διαβάζουμε: «Ωρα 11.00, Αφιξις εις Τυμφρηστόν όπου επέρασαν αλυσσίδας εις τους τροχούς των jeep. Η διαδρομή από εκεί έως το Καρπενήσι ήτο τρομερά εντυπωσιακή διότι η ακολουθία διήρχετο διά μέσου χιόνος η οποία κατά τόπους έφθανε τα 3 μέτρα, ενώ πτώματα συμμοριτών ακόμη εκείτοντο εις τας πλαγιάς των βουνών».
Φωτογραφία της βασίλισσας Φρειδερίκης, μέσα της δεκαετίας του '50.
Μία ώρα αργότερα, επισκεπτόμενο το βασιλικό ζεύγος μια πυροβολαρχία, από το εχθρικό ύψωμα εξαπολύονται πυρά: «Ωρα 12.00, Αφιξις εις το μαρτυρικόν Καρπενήσι όπου η υποδοχή υπό του Δημάρχου, των στρατιωτικών αρχών και των κατοίκων ήτο πολύ συγκινητική. Οι Βασιλείς μετέβησαν πεζή εις το Αρχηγείον όπου εγένετο στρατιωτική σύσκεψις. Ακολούθως οι Βασιλείς διά jeep επεσκέφθησαν την πυροβολαρχίαν η οποία την στιγμήν εκείνην έβαλλε εναντίον υψώματος κατεχομένου ακόμη υπό των συμμοριτών. Κατόπιν οι Βασιλείς επεσκέφθησαν το νοσοκομείον του Ε.Ε.Σ. όπου η Βασίλισσα απένειμε αναμνηστικούς σταυρούς εις τους νοσηλευομένους και τραυματίας».
Χωρίς την αμεσότητα
Το ότι οι ημερολογιακές εγγραφές είναι γραμμένες από την εκάστοτε κυρία των τιμών που είχε υπηρεσία την ημέρα εκείνη, αφαιρεί φυσικά την όποια αμεσότητα και προσωπική αίσθηση που συνήθως συνοδεύει και χαρακτηρίζει τα πιο «παραδοσιακά» ημερολόγια. Π.χ., δεν γνωρίζουμε τα αισθήματα της βασίλισσας ούτε όταν αντικρίζει τα πτώματα των ανταρτών αλλά ούτε και όταν το εχθρικό ύψωμα βάλλει κατά των θέσεων του Εθνικού Στρατού τη στιγμή που τις επισκέπτεται το βασιλικό ζεύγος.
Το στοιχείο αυτό έχει το ενδιαφέρον του αν, π.χ., κάποιος θυμηθεί τον τρόπο με τον οποίο αποδίδεται στην εξαιρετικά επιτυχημένη σειρά «Crown» η δυσκολία της Ελισάβετ να ανταποκριθεί συναισθηματικά απέναντι στην τραγωδία που έπληξε ένα ουαλλικό χωριό ανθρακωρύχων το 1966 με θύματα 116 παιδιά. Η ηγεσία, όπως εξηγεί ο (Εργατικός) πρωθυπουργός Χάρολντ Ουίλσον αργότερα στην ίδια την Ελισάβετ, η οποία εμφανίζεται να έχει τύψεις που καθυστέρησε να μεταβεί στον τόπο της τραγωδίας, οφείλει να κάνει ακριβώς αυτό: να διατηρεί προς τα έξω ένα αγέρωχο ηθικό, έστω και φαινομενικά.
Το «επεισόδιο Αμπατιέλου» στο Λονδίνο
Το «Ημερολόγιο» δεν περιλαμβάνει μόνον επίσημες εμφανίσεις της Φρειδερίκης, αλλά και διάφορα απρόβλεπτα γεγονότα που σχετίζονται με αυτές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το λεγόμενο «επεισόδιο Αμπατιέλου», που συμβαίνει στο Λονδίνο στις 20 Απριλίου του 1963. Διαβάζουμε: «Ωρα 13.30, Η Α.Μ. η Βασίλισσα μετά της Α.Β.Υ. της Πριγκιπίσσης Ειρήνης ανεχώρησε διά Λονδίνον με αεροσκάφος της Ολυμπιακής Γραμμής, προκειμένου να παραστή εις τους γάμους της Α.Β.Υ. της Πριγκιπίσσης Αλεξάνδρας του Κεντ. Ο Μέγας Αυλάρχης και η κ. Δ. Λεβίδη συνεταξείδευσαν ως προσωπικοί καλεσμένοι εις τον γάμον υπό της Α.Β.Υ. της Πριγκιπίσσης Μαρίνας. Ο Υπασπιστής της Α.Μ. του Βασιλέως Σμήναρχος Παντελίδης ήτο πλησίον του πιλότου καθ’ όλην την πτήσιν, η οποία ήτο εξαίρετος και άνευ σταθμού».
Στιγμιότυπο από την «κρουαζιέρα των βασιλέων» στο «Αγαμέμνων», με τη συμμετοχή μελών βασιλικών οικογενειών απ’ όλη την Ευρώπη.
Στο Λονδίνο, η βασίλισσα θα φτάσει το απόγευμα «όπου ανέμενον αι Α.Α.Β.Β.Υ.Υ. αι Πριγκίπισσαι Μαρίνα μετά του υιού της Μιχαήλ του Κεντ, η Πριγκίπισσα Αικατερίνη μετά του συζύγου της Major Brandram και του υιού των Παύλου. Ο εν Λονδίνω πρέσβυς Κος Μ. Μελάς παρίστατο επίσης και συνώδευσε την Α.Μ. την Βασίλισσαν και την Πριγκίπισσαν Ειρήνην εις το βασιλικόν περίπτερον του αεροδρομίου, όπου εχαιρέτησαν την Καν Μελά, τα μέλη της Πρεσβείας και της ελληνικής παροικίας του Λονδίνου».
Μαζί με την πριγκίπισσα Ειρήνη, η Φρειδερίκη θα καταλύσει στο ξενοδοχείο Claridge’s το απόγευμα. Λίγη ώρα αργότερα, γράφει η κυρία των τιμών Ε.Α. Κουντουριώτη: «Εξήλθον άνευ ουδεμίας συνοδείας η Α.Μ. η Βασίλισσα μετά της Πριγκιπίσσης Ειρήνης διά περίπατον πεζή».
Εκεί όμως θα τις περιμένει μια μάλλον δυσάρεστη έκπληξη: «Εξωθεν του ξενοδοχείού ανέμενε την Μεγαλειοτάτην η Αγγλίς σύζυγος του εν Ελλάδι κρατουμένου κομμουνιστού Α. Αμπατιέλου, διά να επιδώση επιστολήν ζητώσα την αμνήστευσιν του συζύγου της. Μόλις αντελήφθη την Μεγαλειοτάτην, αμέσως έσπευσε πλησίον Αυτής διά να δώση την επιστολήν. Η Α.Μ. η Βασίλισσα τής είπε ότι πρέπει να την επιδώση εις την Ελληνικήν Πρεσβείαν. Τότε η Αμπατιέλου έπιασε την Μεγαλειοτάτην από τον ώμον και ήρχιζε να φωνάζη».
Το απροσδόκητο αυτό γεγονός φαίνεται πως θα λάβει μεγάλες διαστάσεις: «Μετά κόπου ο αξιωματικός της Scotland Yard, υπεύθυνος διά την ασφάλειαν της Βασιλικής μας Οικογενείας, κατώρθωσε να την απωθήση. Εκείνην την στιγμήν ώρμησαν επάνω του διάφοροι κομμουνισταί οι οποίοι και αυτοί από την στιγμήν της αφίξεως περιεφέροντο με plakat πέριξ του Claridge’s. Ενώ ο αξιωματικός επάλευε με τους κομμουνιστάς (οι οποίοι τον έρριξαν εις το έδαφος και τον εκτύπων), η Α.Μ. η Βασίλισσα και η Πριγκίπισσα Ειρήνη συνέχισαν ψυχραίμως τον δρόμον Των, εντελώς Μόναι. Αφού έστριψαν την γωνία του δρόμου εισήλθον εις μικράν διπλοκατοικίαν και εκτύπησαν το κουδούνι. Μία συμπαθής νέα, η Αμερικανίς κ. Stevens, ήνοιξε και χωρίς απορίαν παρεκάλεσε τας δύο Υψηλάς Κυρίας να εισέλθουν. Από το παράθυρο εφαίνετο ο δρόμος, ο οποίος ήτο τώρα γεμάτος από τους διαφόρους κομμουνιστάς οι οποίοι εζήτουν την Μεγαλειοτάτην».
Οι υποτυπώδεις ή ανύπαρκτοι δρόμοι στην ορεινή χώρα καθιστούσαν ορισμένες φορές υποχρεωτική την πορεία με μουλάρια.
Σύμφωνος προς τας λέξεις
Η Φρειδερίκη θα τηλεφωνήσει στον διευθυντή του ξενοδοχείου ζητώντας να έρθει ένα ταξί, το οποίο την παρέλαβε, μαζί με την πριγκίπισσα Ειρήνη. Θα ξαναβγεί από το ξενοδοχείο δύο ώρες περίπου αργότερα. Μαθαίνουμε ότι η ατμόσφαιρα πέριξ του ξενοδοχείου είναι ήρεμη. «Επεκράτει πλέον απόλυτος ησυχία πέριξ του Claridge’s.
Ο αξιωματικός της Scotland Yard είχε κάπως συνέλθει και αλλάξει τα καταξεσχισμένα ρούχα του. (Οι κομμουνισταί ήσαν και Ελληνες και Κύπριοι και Αγγλοι). (...) Η περιγραφή ως αναγράφεται ανωτέρω είναι σύμφωνος προς τας λέξεις της Ιδίας της Μεγαλειοτάτης προς την Καν των Τιμών», διευκρινίζει, προς αποφυγή πάσης παρεξηγήσεως, η Ε.Α. Κουντουριώτη.
