ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΣΟΒΑΡΟΥ ΒΑΣΙΛΟΦΡΟΝΟΣ ΠΑΤΡΙΩΤΗ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ

 

Αθανάσιος Ευταξίας και οι προσπάθειες του για την περιστολή της διασπάθισης του δημόσιου χρήματος (1909-1926)

                           Αθανάσιος Ευταξίας

                        γράφει ο Φιλίστωρ Ι.Β.Δ.

Πρόλογος 

       Ο Αθανάσιος Ευταξίας ήταν Έλληνας Θεολόγος, δημοσιογράφος, οικονομολόγος, συγγραφέας και πολιτικός που διατέλεσε βουλευτής, υπουργός, πρωθυπουργός για μικρό χρονικό διάστημα κατά τη δικτατορία του 1926, και γερουσιαστής έως την ημέρα του θανάτου του.

Ο Αθανάσιος Παπαλουκάς, όπως ήταν το πραγματικό του επώνυμο, γεννήθηκε στο Δαδί (νυν Αμφίκλεια) Φθιώτιδας στις 16 Φεβρουαρίου 1849. Αργότερα άλλαξε το επίθετό του σε Ευταξίας, ορμώμενος από το εκκλησιαστικό αξίωμα του ιερέα πατέρα του. Το 1859 αποφοίτησε από το Δημοτικό Σχολείο του χωριού του και συνέχισε τις σπουδές του στην Αθήνα, πρώτα στο Βαρβάκειο (1859-1863) και κατόπιν στη Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή (1863-1867). Το 1867 γράφτηκε στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αθήνας, από την οποία έλαβε πτυχίο το 1871. Στη συνέχεια μετέβη στη Λειψία για μεταπτυχιακές σπουδές στη θεολογία με βασιλική υποτροφία, αλλά δεν κατάφερε να ολοκληρώσει τις σπουδές του, με αποτέλεσμα να διακοπή η υποτροφία του. Παρέμεινε στη Γερμανία και παρακολούθησε μαθήματα εκκλησιαστικού δικαίου, πολιτικών και οικονομικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Βόννης.

Το 1877 επέστρεψε στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία, όπου με ζήλο και αυταπάρνηση εργάσθηκε κατά της βουλγαρικής προπαγάνδας. Η εκεί παρουσία του προδόθηκε στις τουρκικές αρχές και αντιμετωπίζοντας τον κίνδυνο να συλληφθεί, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το μακεδονικό έδαφος και να επιστρέψει στην ελεύθερη Ελλάδα. Το 1883 άρχισε να εργάζεται ως δημοσιογράφος στην εφημερίδα "Αιών" και στη συνέχεια στις εφημερίδες "Ακρόπολις" και "Εφημερίς", αρθρογραφώντας για εκκλησιαστικά, πολιτικά και οικονομικά θέματα. Παράλληλα, ήταν ανταποκριτής της γερμανικής εφημερίδας Kölnische Zeitung (Εφημερίδα της Κολωνίας). 

Έναρξη της πολιτικής του σταδιοδρομίας

        Στις εκλογές της 7ης Απριλίου 1885 εξελέγη για πρώτη φορά βουλευτής Λοκρίδας ως ανεξάρτητος, σπουδαίο κατόρθωμα, όχι μόνο για την εποχή του. Το όφειλε, όπως έλεγε ο ίδιος, όχι τόσο στο εκλογικό του πρόγραμμα, όσο σ’ ένα γερό μουλάρι, με το οποίο «όργωσε» κάθε σπιθαμή της εκλογικής του περιφέρειας. Στη συνέχεια προσχώρησε στο «Τρίτο Κόμμα» του Δημητρίου Ράλλη. Επανεξελέγη βουλευτής Λοκρίδος ή Φθιωτοφωκίδος σε όλες σχεδόν τις εκλογικές αναμετρήσεις μέχρι το 1920 (1890, 1892, 1895, 1899, 1905, 1906, 1910, 1912, 1915 και 1920).

    Διετέλεσε κατ’ επανάληψη υπουργός Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, το 1893 στην κυβέρνηση του Σωτηρίου Σωτηρόπουλου, το 1897 στην κυβέρνηση του Δημητρίου Ράλλη και το 1899 στην κυβέρνηση του Γεωργίου Θεοτόκη. Στις 14 Ιανουαρίου 1900 απέτυχε να περάσει την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και παραιτήθηκε. Τον Δεκέμβριο του 1893, μετά το «Δυστυχώς Επτωχεύσαμεν» του Τρικούπη, ο Ευταξίας μιλώντας στη Βουλή τόνισε: «Το χάος το οικονομικόν θα μας αναγάγη αναγκαίως εις τον διεθνή έλεγχον. Είναι αδύνατον πλέον να αποφύγωμεν αυτόν». Δικαιώθηκε τέσσερα χρόνια αργότερα γι' αυτή την πρόβλεψή του. Το 1894 νυμφεύθηκε την Αγλαΐα Γεωργακοπούλου, με την οποία απέκτησε τρία παιδιά, τον Γεώργιο, την Ασημίνα, και τη Θάλεια.

Εξέγερση στο Γουδή

   Μετά την επανάσταση στου Γουδή ανέλαβε το Υπουργείο Οικονομικών επί κυβερνήσεως Κυριακούλη Μαυρομιχάλη (1909-1910) και κατόρθωσε όχι μόνο να ισοσκελίσει τον προϋπολογισμό του 1910 που παρουσίαζε έλλειμμα 20 εκατομμυρίων δραχμών, αλλά να παρουσιάσει και πλεόνασμα, σπανιότατο γεγονός στη δημοσιονομική ιστορία του νεοελληνικού κράτους. Το επίτευγμα αυτό επιτεύχθηκε κυρίως με την περιστολή περιττών κρατικών δαπανών, όπως στο υπουργείο Εξωτερικών όπου ο Ευταξίας ανακάλυψε και περιέκοψε 2 εκατομμύρια δρχ περιττές δαπάνες. Με την ίδια τακτική έψαξε εξονυχιστικά τους προϋπολογισμούς όλων των υπουργείων και κατάφερε να εξοικονομήσει άλλα 10 εκατομμύρια δρχ χωρίς να επηρεάσει την απρόσκοπτη λειτουργία τους. Ένα μέρος του ελλείμματος καλύφθηκε και με νέους φόρους στα μεσαία και μεγάλα εισοδήματα και στην μεγάλη ακίνητη περιουσία, κάτι που έγινε δεκτό ασμένως(με ευχαριστηση) από τα φτωχότερα λαϊκά στρώματα. Η επιτυχία του Ευταξία επέτρεψε στο Ελληνικό δημόσιο να μην περιστείλει τις στρατιωτικές δαπάνες που αποδείχτηκαν πολύτιμες μόλις τρία χρόνια μετά. Σε αυτό του το κατόρθωμα ο Ευταξίας όφειλε και τη φήμη που τον ακολουθούσε έκτοτε, ως αυθεντία στα οικονομικά την οποία συμμερίζονταν και οι πολιτικοί του αντίπαλοι.

    Πολύ σημαντική ήταν η μεταρρύθμιση που θέσπιζε για πρώτη φορά δημοπρασίες για τις προμήθειες του δημοσίου αλλά και για τις μισθώσεις ιδιωτικών ακινήτων, που εξοικονόμησε σημαντικούς πόρους για το Ελληνικό δημόσιο στο προσεχές διάστημα. Εξίσου σημαντική ήταν η πρωτοβουλία του να μειώσει το οικονομικό έτος του κρατικού προϋπολογισμού από 22 μήνες σε 18, να απαγορεύσει την υποδιαίρεση των άρθρων του ώστε να μην καταστρατηγούνται στην εφαρμογή τους όπως συνηθιζόταν εκείνη την εποχή, να απαγορεύσει την πληρωμή ενταλμάτων που δεν θα είχαν θεώρηση από το ελεγκτικό συνέδριο, τέλος να αφαιρέσει το δικαίωμα από υπουργούς να αυξάνουν τα έξοδα του υπουργείου τους χωρίς να έχουν εξασφαλίσει πριν την κάλυψη τους από τα διαθέσιμα κρατικά έσοδα. Στην σύντομη θητεία του ο Ευταξίας έθεσε μια σειρά από κανόνες που έβαλαν (προσωρινή) τάξη στα δημόσια οικονομικά του κράτους, εκσυγχρονίζοντας το υπουργείο Οικονομικών και τις λειτουργίες του.

Πρόεδρος της "επιτροπής των αιματηρών οικονομιών"

    Στο επόμενο διάστημα μετά το 1910 και την δυναμική είσοδο του Ελευθέριου Βενιζέλου στην κεντρική πολιτική σκηνή, ως "παλαιοκομματικός" εντάχθηκε πολιτικά στον αντιβενιζελισμό(ητο βασιλικος)  και έτσι το 1915 ανέλαβε το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας στην κυβέρνηση του Δημητρίου Γούναρη και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, το Υπουργείο Οικονομικών στη βραχύβια κυβέρνηση του Νικολάου Τριανταφυλλάκου.

   Παρά το γεγονός ότι ήταν αντιβενιζελικός και βασιλόφρων, ο ακραίος δημοκρατικός Αλέξανδρος Παπαναστασίου τού ανέθεσε την προεδρία της περίφημης «Επιτροπής των αιματηρών οικονομιών», όπως ονομάστηκε το 12μελές συμβουλευτικό όργανο της Δ΄ Εθοσυνέλευσης, που συστάθηκε για την εξυγίανση των οικονομικών του κράτους (24 Μαΐου 1924). Η θητεία του οργάνου αυτού επικάλυψε την θητεία τριών διαδοχικών κυβερνήσεων (Παπαναστασίου, Σοφούλη, Μιχαλακοπούλου) περατώνοντας το έργο της τον Φεβρουάριο του 1925 και οι προτάσεις της έθιξαν οργανωμένα οικονομικά και κομματικά συμφέροντα στην οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας. 

     Ανάμεσα στα άλλα, η επιτροπή πρότεινε τον Σεπτέμβριο του 1924 επί κυβερνήσεως Σοφούλη, να καταργηθούν πολλά αυτοκίνητα κρατικών αξιωματούχων, να συγχωνευτεί το υπουργείο δημοσίας τάξης με αυτό των Εσωτερικών, να πουληθούν πολεμικά πλοία παλαιάς τεχνολογίας που απαιτούσαν υψηλές δαπάνες συντήρησης, να συγχωνευθούν δημόσιες λειτουργίες και όλες οι λειτουργίες της δημόσιας υγείας, να εκποιηθούν πολλά κτήρια και οικόπεδα που ανήκαν στο κράτος και δεν χρησιμοποιούνταν, να μην γίνουν νέες προσλήψεις λιμενικών κτλ (1). Ευθύς εξ αρχής και οι τρεις κυβερνήσεις είχαν φέρει εμπόδια στο έργο της επιτροπής προσπαθώντας να υποβαθμίσουν (2) το «ενοχλητικό» έργο της μερικής χαλιναγώγησης της ακατάσχετης διασπάθισης του δημόσιου χρήματος. Είναι φανερό ότι οι προτάσεις αυτές της επιτροπής δυσαρέστησαν πολλούς, έτσι ο βίος της τερματίστηκε επί Μιχαλακόπουλου, όταν κατηγορήθηκε ο πρόεδρος της Αθανάσιος Ευταξίας ότι «ενσυνειδήτως η ασυνειδήτως υπέσκαπτε το πολίτευμα!(3)».

Η συνεργασία με τον Πάγκαλο

     Ακολούθως ο Ευταξίας αξιοποιήθηκε από τον Πάγκαλο ως πρόεδρος της σύνταξης του Καταστατικού Χάρτη του Αγίου Όρους, του Εκκλησιαστικού Ταμείου και της «Αεροπορικής Αμύνης», από τον Ιούνιο του 1925 έως τον Ιούνιο του 1926. Η επαφή αυτή δεν ήταν τυχαία, αλλά εντασσόταν στην γενικότερη προσπάθεια του Παγκάλου να συνδιαλλαγεί με τον αντιβενιζελισμό, τακτική που δυσαρέστησε πολλούς Βενιζελικούς υποστηρικτές του και αποτέλεσε μια από τις αιτίες της τελικής πτώσης του καθεστώτος του. Στις 19 Ιουλίου 1926 αποδέχθηκε πρόταση του δικτάτορα στρατηγού Πάγκαλου και ανέλαβε την πρωθυπουργία της χώρας, μετά την αποτυχία των διαπραγματεύσεων του δικτάτορα με τους Λεωνίδα Παρασκευόπουλο και Κωνσταντίνο Ζαβιτσάνο. Η κυβέρνηση Ευταξία, εκτός από τον Τσερούλη, είχε στην σύνθεση της μόνο αντιβενιζελικούς πολιτευτές και ανέλαβε την διακυβέρνηση υπό ασφυκτικές συνθήκες δημοσιονομικού εκτροχιασμού, αλλά και εσωτερικού αναβρασμού. Στο βραχύ χρονικό διάστημα που έμεινε Πρωθυπουργός, ο Ευταξίας προσπάθησε να αμβλύνει τον αυταρχισμό του Παγκαλισμού απελευθερώνοντας άμεσα όλους τους εξόριστους πολιτικούς αρχηγούς, αλλά και να έρθει σε συνεννόηση με τον ημερήσιο τύπο  των Αθηνών καθώς η λογοκρισία  είχε αγγίξει τα όρια της συνολικής απαγόρευσης της ενημέρωσης. Ο Ευταξίας δεν αποτέλεσε έναν Πρωθυπουργό - ανδρείκελο αλλά έλαβε σοβαρές πρωτοβουλίες αντίθετες με την φιλοσοφία και τις πρακτικές του Παγκάλου.

     Επί των ημερών της κυβέρνησης Ευταξία υπεγράφησαν οι τελικές συμφωνίες με την Σερβία που υπονόμευαν τα Ελληνικά οικονομικά συμφέροντα στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης(4) αλλά και στην οικονομική ζώνη που εξασφάλιζε η Σερβία στην Β. Ελλάδα(5). Οι συμφωνίες επέβαλλαν υποχρεώσεις στην Ελλάδα έναντι της Σερβικής μειονότητας στην Μακεδονία, ενώ η Γιουγκοσλαβική κυβέρνηση αποκτούσε δικαιώματα ελέγχου σε μια μονή του Αγίου Όρους. Οι διαπραγματεύσεις για την υπογραφή των συμφωνιών είχε ξεκινήσει με την ανάρρηση του Παγκάλου στην εξουσία και οι περισσότερες είχαν διενεργηθεί από τον ίδιο προσωπικά. Στο πακέτο των συμφωνιών περιλαμβανόταν ένας μυστικός όρος ο οποίος προέβλεπε την βοήθεια και την συμμαχία της Σερβίας σε περίπτωση επανάληψης του Ελληνοτουρκικού πολέμου στην Θράκη(6). Οι συμφωνίες αυτές ξεσήκωσαν θύελλα αντιδράσεων στον εμπορικό κόσμο της Θεσσαλονίκης, στην ευρύτερη κοινή γνώμη και στον στρατό, αλλά και από πολλούς διπλωμάτες(7) που παραιτήθηκαν διαχωρίζοντας την θέση τους.

    Ο Ευταξίας δεν παρέμεινε για πολύ στην πρωθυπουργία, καθώς στις 26 Αυγούστου 1926 ο Πάγκαλος ανετράπη από τον στρατηγό Κονδύλη και τους επικεφαλής των δημοκρατικών ταγμάτων Ναπολέοντα Ζέρβα και Βασίλειο Ντερτιλή. Ο Ευταξίας συνελήφθη, αλλά αφέθηκε ελεύθερος την επομένη. Στο ακόλουθο διάστημα αρθρογράφησε με ζωηρότητα στον τύπο υπέρ πολλών στοχευμένων περικοπών στις δημόσιες δαπάνες, ενώ έθεσε υποψηφιότητα ως ανεξάρτητος βουλευτής στις εκλογές του Σεπτεμβρίου του 1926.

Η απαγόρευση υποψηφιότητας στις εκλογές του 1926

     Αναμφίβολα αποτέλεσε στίγμα για την νομιμότητα των εκλογών η απόφαση του Κονδύλη να μην επιτρέψει την κάθοδο σε αυτές όλων όσοι είχαν διατελέσει υπουργοί κατά την Παγκαλική περίοδο, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο Ευταξίας. Η απόφαση αυτή υποστηρίχθηκε ενεργά από όλους τους αρχηγούς των Βενιζελικών κομμάτων που ορθά προέβλεπαν ότι ένα Παγκαλικό κόμμα θα μείωνε την εκλογική τους επιρροή και θα έδινε ίσως και απόλυτη πλειοψηφία στον Αντιβενιζελισμό. Ομοίως οι αντιβενιζελικοί πολιτικοί αρχηγοί, πλην Τσαλδάρη, που παρουσιάζονταν εκείνη την εποχή ως αμύντορες της νομιμότητας και των πολιτικών ελευθεριών, στην περίπτωση αυτή σιώπησαν φοβούμενοι μια πολιτική αναμέτρηση με τα υπολείμματα του προηγούμενου καθεστώτος που φάνηκε ότι δεν στερούταν εντελώς δημοτικότητας ακόμη και ανάμεσα στους αντιβενιζελικούς ψηφοφόρους. Απρόσμενα πολλά δικαστήρια σε όλη την Ελλάδα αρνήθηκαν να εφαρμόσουν τον νέο νόμο ανακηρύσσοντας υποψηφίους τους περισσότερους από τους αποκλεισθέντες που έθεσαν κανονικά την υποψηφιότητα τους.

       Η αντίδραση του Κονδύλη υπήρξε άμεση και εκτός των ορίων της συνταγματικής και νομικής νομιμότητας: με νέα συντακτική πράξη ακύρωσε εκ νέου τις υποψηφιότητες των πρώην Παγκαλικών, κατήργησε την ισοβιότητα των δικαστών και απέλυσε απευθείας όλους όσοι δεν είχαν πειθαρχήσει στον πρώτο (αντισυνταγματικό) νόμο. Στην νέα αυτή αμφιλεγόμενη τουλάχιστον, πρωτοβουλία βρήκε αρωγούς εκτός του «πατέρα της Α΄ Ελληνικής δημοκρατίας" Αλέξανδρο Παπαναστασίου και τον πρόεδρο της Δημοκρατίας Κουντουριώτη που υπέγραψε χωρίς αντιρρήσεις όλα τα σχετικά φύλλα εφημερίδας κυβερνήσεως. Ο Τσαλδάρης με δηλώσεις του στον Τύπο διαμαρτυρήθηκε έντονα τόσο για την αντισυνταγματική παύση των δικαστών, όσο και για την πρωτοφανή κατάργηση των αποφάσεων τους που δικονομικά δεν έστεκε. Το επιστέγασμα του εξευτελισμού της νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας ολοκληρώθηκε με νέα συντακτική πράξη του Κονδύλη που καταργούσε την προηγούμενη που απέλυε τους δικαστικούς, καθώς είχαν εγερθεί μεγάλες αντιδράσεις. Τελικώς στις εκλογές έναντι των αποκλεισθέντων Παγκαλικών κατέβηκαν στενοί συγγενείς τους οι οποίοι εξελέγησαν όλοι πανηγυρικώς(4) και στην περίπτωση του Ευταξία εκλέχθηκε ο γιος του Ιωάννης Ευταξίας.

Το τελευταίο στάδιο του βίου του -συγγραφικό έργο και αποτίμηση

      Στις 20 Μαΐου 1929 εξελέγη αριστίνδην γερουσιαστής, με πρόταση του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος εκτιμούσε ιδιαίτερα το ήθος και τις ικανότητές του και παρά τις αντιδράσεις που σημειώθηκαν στο εσωτερικό του κόμματος του. Ο Αθανάσιος Ευταξίας πέθανε στις 5 Φεβρουαρίου 1931 από «οξεία γρίπη», σε ηλικία 82 ετών. Ο "Ριζοσπάστης" με δημοσίευμα του "πανηγύρισε" για τον θάνατο του παλαιού πολιτικού. Η κηδεία του έγινε την επομένη στην Αθήνα και του απονεμήθηκαν τιμές αντιστρατήγου. Ανεψιός του ήταν ο βουλευτής και υπουργός επί κυβερνήσεων Παπάγου και Καραμανλή Λάμπρος Ευταξίας. 

Ενδεικτική του ήθους του και της θέλησης του Ευταξία για δημόσια προσφορά ήταν η σύνταξη της διαθήκης του τον Ιούνιο του 1930 στην οποία όριζε τα παρακάτω:

1. Να δοθούν 100.000 δρχ προς ανέγερση του κτιρίου του Γυμνασίου Αμφίκλειας

2. Να δοθεί στο Γυμνάσιο η Βιβλιοθήκη  και το αρχείο του

3. Να παραδοθεί στο Γυμνάσιο η Οπλοθήκη και η  πινακοθήκη

Η οπλοθήκη του περιελάμβανε πολλά παλιά αλλά και νέα (της εποχής του) όπλα. Η βιβλιοθήκη του περιελάμβανε πολλά βιβλία γραμμένα στην Ελληνική, Αγγλική, Γαλλική και Γερμανική γλώσσα. Το ιδιωτικό  του αρχείο περιελάμβανε έγγραφα επιτροπών, σχέδια νόμων, επιστολές κ.λ.π.

    Ο Αθανάσιος Ευταξίας υπήρξε ένας μετριοπαθής πολιτικός σε μια εποχή ακροτήτων και μεγάλης πολιτικής οξύτητας. Ήταν οπαδός του νοικοκυρέματος του κράτους του εξορθολογισμού των λειτουργιών του και εχθρός της σπατάλης του δημόσιου χρήματος που δυστυχώς αποτελεί διαχρονική πληγή του Ελληνικού κράτους από την ίδρυση του. Κατά την γνώμη μου, το παράδειγμα του οφείλει να αποτελεί υπόδειγμα για τους σημερινούς και μελλοντικούς πολιτικούς, αν θέλουμε κάποτε ν μπει μια τάξη στα δημόσια οικονομικά μας... 

Στο συγγραφικό έργο του Αθανάσιου Ευταξία περιλαμβάνονται τα βιβλία:

Το έργον του Ελληνισμού εν Μακεδονία (1880)

Τα Οικονομικά της Ελλάδος (1893)

Η Ελλάς εν χρεωκοπία (1894)

Η Ελλάς εν τω μεταιχμίω ζωής και θανάτου (1898)

Μεταρρύθμισις και ανόρθωσις (1899)

Το εκκλησιαστικόν ζήτημα της Κύπρου (1901)

Περί εκκλησιαστικής μουσικής (1902)

Η γεωργική εκπαίδευσις (1902)

Προσοχή εις το Άγιον Όρος (1906)

Η διαβάθμισις της γενικής παιδείας και η μέση εκπαίδευσις εν Ελλάδι (1907)

Η εθνική μας μουσική (1907)

Η αναθεώρησις του Συντάγματος (1911)

Σημειώσεις

1. Η επιτροπή Ευταξία κατέθεσε λεπτομερές υπόμνημα με 20 σημεία για την περικοπή της σπατάλης του δημόσιου χρήματος και την εξοικονόμηση πόρων. Οι προτάσεις αυτές αποδεικνύουν ότι υφίσταται η συνέχεια  του κράτους από το 1924 ως σήμερα τουλάχιστον όσον αφορά την σπατάλη…. (εφημερίδα Μακεδονία, φύλλο 4ης Σεπτεμβρίου 1924, σελ 4)

2. Εφημερίδα ΕΣΤΙΑ, φύλλο 19ης Ιουνίου 1924, σελ 1

3. Μαρκεζίνης, τόμος 3 σελ 39

4. Εκλέχθηκαν ο Θαλής Τσιριμώκος αντί του Ιωάννη Τσιριμώκου, Ο Ρούσος Κούνδουρος αντί του Ιωσήφ, Ο Βασίλειος Κανακάρης Ρούφος αντί του Λουκά 

4. Ουσιαστικά η νέα συμφωνία δημιουργούσε ένα μικρό σερβικό λιμάνι εντός του λιμανιού της Θεσσαλονίκης, αλλά καθιέρωνε και μια ευρεία Σερβική εμπορική ζώνη διακίνησης των προϊόντων της (συμπεριλαμβανομένων και υλικού πολέμου) υπό διεθνή έλεγχο με Σερβική συμμετοχή (Αρετή Τούντα –Φεργάδη, σελ 230)

5. Σύμφωνα με τον Πάγκαλο η Ελληνική πλευρά με τις συμβάσεις αυτές αποκτούσε διευκολύνσεις στις μετακινήσεις των Ελληνικών προϊόντων μέσω της σιδηροδρομικής γραμμής που περνούσε από την Σερβία (Αρχείο Θ. Πάγκαλου, τόμος Β΄ σελ 153)

6. Αρχείο Θ. Πάγκαλου, τόμος Β΄ σελ 151. Η λογική της Παγκαλικής εξωτερικής πολιτικής άλλωστε ήταν συμμαχία με Αλβανία και Σερβία, τιμωρία της Βουλγαρίας και επανάληψη του πολέμου στην Ανατολική Θράκη με την βοήθεια της Αγγλίας και της Ιταλίας που είχαν εκείνη την εποχή σοβαρές προστριβές με την Κεμαλική Τουρκία. 

7. Όπως ο γενικός διευθυντής του υπουργείου Εξωτερικών Τσαμαδός

http://www.istorikathemata.com/2016/06